“Rachunki grozy” za użytkowanie pomp ciepła w Polsce. Skąd się to bierze?

Wprowadzenie

Faktycznie obserwujemy w ostatnich kilku miesiącach sporo artykułów w „poważnych mediach”, które wskazują na rozczarowanie inwestorów w zakresie kupionych pomp ciepła. Zamieszanie z rachunkami za prąd w przypadku wykorzystania pomp ciepła trwa mimo, że całkiem niedawno wszystkie media zachęcały do zakupu pomp ciepła! Ba obserwujemy przecież ostatnio rekordy inwestycji w te urządzenia. Czasami wskazuje się wręcz na przykłady ogromnych kuriozalnych rachunków za energię elektryczną mimo równoczesnej inwestycji w instalację PV! A miało być przecież tanio! [3] [4][5][6][7][8].

Z czego to wynika? Stawiamy tezę, że nie do końca rozumiemy zasadę działania pompy ciepła! Wielu Polakom wydaje się, że różnice w kosztach energii wytworzonej z pomp ciepła zależą przede wszystkim od zużycia energii przez dom. Okazuje się jednak, że niekoniecznie tak jest w całości, a kwota na rachunku zależy także od innych czynników. Jak np. od czasu eksploatacji systemu grzewczego w roku, sposobu rozliczania z dostawcą energii i naszych indywidualnych nawyków co do grzania i zużycia c.w.u. i wielu innych!

W przypadku układu PV+PC wszystko zależy od systemu rozliczeń

Na początek o inwestycji w instalację PV. Tutaj musimy sobie zdawać sprawę, że zakres opłacalności zależy bardzo od okresu i czasu w którym zainwestowaliśmy w instalację PV w Polsce. Inaczej sytuacja opłacalności i kryterium działań będzie wyglądał dla tych, którzy zainwestowali w okresie funkcjonowania wsparcia i rozliczeń opartych o net-metering. Mają oni „łatwiej”, ponieważ ilościowo rozliczają się za wprowadzaną energie do sieci. Ci, którzy rozpoczęli przygodę z fotowoltaiką po pierwszym kwietnia 2022 roku rozliczają się na zasadzie net-billingu opartego o dość złożone rozliczanie finansowe. Czy mają gorzej? Do końca nie chcemy tutaj decydować, bo to można oceniać w dłuższym okresie czasu. I to następny błąd popełniany przy medialnych ocenach i „analizach” w ostatnich miesiącach! Nie dość, że czasami są to opisy bez danych szczegółowych danych, bez żadnej analizy, to Autorzy popełniają karygodny błąd oceny inwestycji tylko po jednym roku inwestycji! Taką instalację kupuje się przecież na lata, po porządnej analizie inwestycji! Opisujemy to poniżej.

Net-metering jest prosty – „wiemy na czym stoimy”

Prosumenci objęci net-meteringiem (montaż instalacji PV do pierwszym kwietnia 2022r.) rozliczani są bezgotówkowo, nie według wartości, lecz według ilości przekazanej do sieci energii. Za każdą oddaną kilowatogodzinę prądu mogą odebrać 0,7 lub 0,8 kWh w ciągu roku, w zależności od mocy posiadanej instalacji. Sieć jest dla nich wirtualnym magazynem energii. Mogą niejako zmagazynować produkowaną energię latem na okres grzewczy w zimie, gdy pompa ciepła będzie zużywać więcej energii elektrycznej. Większość tego typu inwestorów inwestycja oparta o PV+PC się opłaca – chyba że popełniono błędy wykonawcze lub projektowe). Nadwyżki produkowanej energii iż PV magazynowane są w wirtualnym magazynie w sieci. Nadprodukcja z instalacji PV z okresu letniego może być skonsumowana w zimie podczas dużego zużycia energii elektrycznej przez pompę ciepła w zimie. Koszt wirtualnego magazynu wynika 20 albo 30% benefitu dla operatora. Dodatkowo „starzy prosumenci” ponoszą koszt opłat dodatkowych (opłaty stałe za utrzymanie przyłącza, podatki itp.) [4][5][7][9].

Net-biling jest nieprzewidywalny – możliwe jest jednak że system ten będzie okresami korzystniejszy niż net metering!

Wszystkich, którzy zdecydowali się na montaż fotowoltaiki po 1 kwietnia 2022 r., obejmuje nowy system rozliczeń nadwyżek energii, czyli tzw. net-billing. Net-billing jest inny niż net-metering. Przede wszystkim nie jest wystarczająco przewidywalny. W net-billingu osobno rozliczana jest wartość energii wprowadzonej do sieci oraz energii pobranej. Tym samym każda kilowatogodzina przekazana do sieci jest wyceniana na podstawie ceny rynkowej, która się zmienia co miesiąc! Wielkość nadwyżki energii z fotowoltaiki wprowadzana do sieci jest przeliczana na pieniądze, a następnie trafia na konto prosumenta – tzw. depozyt - forma magazynu finansowego 😊. Każdy ma rok na wykorzystanie depozytu. Jeśli w tym czasie nie uda się go wykorzystać na zakup energii, prosument może wypłacić równowartość 20% środków, które zgromadził. Zatem tutaj podobnie jak w poprzednim systemie nie opłaca się przewymiarować instalacji PV.

Sprzedaż energii z nadwyżki rozliczana jest podstawie średnich cen miesięcznych. Przy rozliczeniach pod uwagę brane są stawki z poprzedniego miesiąca. Dokładność prognoz dotyczących kosztów i opłacalności instalacji w systemie net-billing jest póki co w Polsce bardzo niska. Ponadto, rozliczając się w tym systemie, ponosimy już wszystkie koszty przesyłowe i opłaty stałe oraz dodatkowo zmienne. Reasumując musimy się tego systemu nauczyć. Inwestycja łączona PV+PC powinna być przygotowana przez profesjonalna firmę, która potrafi przygotować rzetelną analizę zysków dla takiego układu [10][14].

Za rok będziemy się rozliczać w układzie taryf dynamicznych

Za rok będzie następna zmiana zgodnie z harmonogramem zaplanowanym przez ustawę. Regulacja zakłada wdrożenie umów z cenami dynamicznymi energii elektrycznej, które są oparte o rynek transakcji natychmiastowych lub dnia następnego. Pozwoli to na dostosowywanie zużycia energii do warunków cenowych w czasie rzeczywistym. Z umowy może skorzystać odbiorca końcowy, który posiada zainstalowany licznik zdalnego odczytu ze względu na większą częstotliwość pomiarów energii elektrycznej w porównaniu z licznikami konwencjonalnymi. Z taryf dynamicznych skorzystają przede wszystkim ci, którzy wykorzystują energię głównie do ogrzewania w pompie ciepła (z dużym buforem), do podgrzewania wody w dużym bojlerze, do ładowania pojazdów elektrycznych, lub mają możliwość przesunięcia energochłonnych procesów prania, zmywania na godziny i dni, kiedy w sieci jest nadmiar mocy. Zagadnienie to przedstawiono na rysunku poniżej [11][12].

Rys. Nierównowaga czasowa między zapotrzebowaniem szczytowym a produkcją energii odnawialnej [12]

Taryfy dynamiczne mogą być szansą dla prosumentów na jeszcze większe ograniczenie rachunków za prąd. By w pełni korzystać z dobrodziejstw taryf dynamicznych i możliwości obniżenia rachunków za energię elektryczną, należy przemyśleć uzupełnienie swojej domowej instalacji o magazyn energii. Taki magazyn energii elektrycznej pozwoli odbiorcom na aktywny udział w kształtowaniu swoich rachunków.

Efektywne wykorzystanie taryf dynamicznych przez prosumentów być może będzie korzystniejsze niż działania rządu, który „zamraża” ceny prądu. W takiej sytuacji warto będzie poza instalacja PV dysponować odpowiednimi urządzeniami: magazynem energii, ale i rozwiązaniami technologicznymi określanymi mianem smart home. To one pozwalają zarówno na zoptymalizowanie użycia energii w określonych godzinach jak i przede wszystkim zmniejszenie całego jej wolumenu potrzebnego do zaspokojenia wszystkich potrzeb energetycznych całego gospodarstwa domowego i jego poszczególnych użytkowników [12][13].

Zmora branży – nieprawidłowo dobrane oraz zamontowane pompy ciepła

Powiedzieliśmy już o aspektach wykorzystania instalacji PV. Ale nawet bez instalacji PV można zastosować pompę ciepła licząc na pozytywny efekt ekonomiczny. Wychodzimy po prostu z założenia, że z jednej kWh energii gazu, węgla uzyskujemy w przybliżeniu około jedną kWh ciepła (oczywiście przy określonej sprawności tego procesu). Dla pompy ciepła ta zależność jest minimum 2-3 krotnie korzystniejsza! Oczywiście „diabeł tkwi w szczegółach” [1][2][7][8][9]:

1. Dobór i projekt - Duża konkurencja na rynku grzewczym oraz boom na dotacje sprawia, że wiele firm instalacyjnych z powodzeniem stosuje nieuczciwe praktyki, a pomaga w tym mała wiedza właścicieli domów dokonujących inwestycji. Z całą mocą ujawniło się to w przypadku pomp ciepła. W okresie pandemii i zaraz potem popyt na te urządzenia daleko wyprzedził podaż. Tym łatwiej było nieuczciwym firmom „upchnąć” mało wydajne, tanie powietrzne pompy ciepła do zainstalowania w domach, do których absolutnie się nie nadają zimą przy ujemnych temperaturach. Wtedy bowiem, by dawać pożądane efekty, czyli ogrzać określoną kubaturę wnętrz domu potrzebują ogromnych ilości energii elektrycznej [1][2][3]. Dofinansowania zawsze są okazja do szybkiego zarobku dla firm. Boom na pompy ciepła niestety przyciągnął także kiepskich „doradców” i firmy, które nie potrafią właściwie dobrać tych urządzeń. Często liczy się dla nich zysk firmy, a niekoniecznie potrzeby klienta. Inwestorzy nie mają wiedzy jakie urządzenie wybrać czasami decydują się na układy zdecydowanie przewymiarowane bo kuszeni są bezpieczeństwem cieplnym, a dotykowo warto, bo „przecież ma Pan dofinansowanie…”. Pompy ciepła są montowane bez odpowiedniego audytu energetycznego, bez projektu hydraulicznego!

2. Profesjonalny montaż - Oczywiście nie chodzi tylko o właściwy projekt, czy dobór, pompę ciepła trzeba właściwie zamontować. Należy przestrzegać wymogów producenta co do budowy układu hydraulicznego oraz stosowanych systemów armatury. Powoli pompy ciepła stają się układami kompaktowymi, gdzie dominują rozwiązania mające w obudowie wszystkie elementy, również hydrauliczne, ale nie są to jeszcze rozwiązania powszechne, szczególnie w modernizowanych domach, gdzie łączymy pompę ciepła np. kotłem gazowym. Nie będziemy się tutaj więcej rozwodzić na ten temat, ponieważ o błędach montażowych już na tym blogu pisaliśmy.

3. Właściwa eksploatacja – Tutaj niektórzy zapominają, że te pompy ciepła wymagają profesjonalnego serwisu! Poza serwisem trzeba stosować odpowiednie parametry natężeń przepływu czynnika grzewczego. Nie mniej ważny jest przyjęty tryb sterowania układem grzewczym opartym o ustawienie krzywej grzewczej (nie jest wcale tak łatwo takie ustawienie zrealizować), ustawienie stałej temperatury, czy też jakiś tryb automatyczny z autoadaptacją. Rozwiązań tych ostatnich na rynku przybywa - również opartych o sztuczną inteligencję - zarządzającymi całymi domami.

Czy tzw. tarcze chronią konsumentów posiadających PC?

W tej całej sytuacji nie pomagają nam też Rząd! Nasi wspaniali rządzący ustalili progi zużycia energii, powyżej których odbiorca musi płacić wyższą stawkę za energię elektryczną. Osoby, które zmieszczą się w limicie, mogą cieszyć się nadal zamrożonymi cenami prądu. Od 1 października 2023 r. limity te mają zostać podwyższone i wynieść [6][8][9]:

• 3000 kWh dla gospodarstw domowych,

• 3600 kWh dla osób z niepełnosprawnością,

• 4000 kWh dla rolników i rodzin z Kartą Dużej Rodziny.

Problem polega jednak na tym, że nawet jeśli faktycznie większość Polaków skorzysta z dalszego zamrożenia cen prądu, o tyle niemal na pewno właściciele domów z pompami ciepła zapłacą więcej za prąd po przekroczeniu limitów. Rząd niestety nie wprowadził osobnego limitu dla rodzin, które ogrzewają budynek pompami ciepła. W przypadku przeciętnego domu o powierzchni 150 m2 pompa ciepła zużyje rocznie od 3800 do nawet 10000 kWh i więcej. Tym samym nawet osoby, które oprócz pompy ciepła zdecydowały się na fotowoltaikę, niemal na pewno nie będą w stanie zmieścić się w limicie. Zwłaszcza, że w miesiącach, gdy pompa jest szczególnie intensywnie eksploatowana, fotowoltaika zazwyczaj produkuje stosunkowo niewiele prądu.

Musimy sobie zdawać sprawę, że instalując pompę ciepła należy dokupić tyle prądu ile zużyje sama pompa, więc przy obecnych cenach i rządowych pakietach musimy np. przy zużyciu do 3000 kWh zapłacić po 65gr a resztę powyżej 3000kWh po 1,30 zł/kWh. Kwota ponad 5000zł za prąd tylko do celów ogrzewania CO i c.w.u. nie będzie niczym nadzwyczajnym! Nieocieplony dom może zużywać 2-2,5x więcej ciepła niż taki po termodernizacji, więc rachunek bardzo szybko przekroczy 8-9 tyś. zł w takim przypadku! Dlatego też, co zawsze podkreślaliśmy na tym blogu: najpierw termomodernizacja, dopiero na samym końcu wymiana źródła ciepła.

Warto też zwrócić uwagę na formę rozliczania się z operatorem. Dostawca energii z sieci prognozuje zużycie prądu na podstawie zużycia energii prosumenta z poprzedniego roku. Dlatego rachunki po założeniu fotowoltaiki nie od razu będą niższe niż zwykle szczególnie w przypadku inwestorów rozliczających się w systemie net-billing.

Możemy mieć zatem pretensje do rządu za brak racjonalnej konsekwencji we wsparciu rozwoju OZE. Rząd przez celowane dotacje „napędził” (w pozytywnym tego słowa znaczeniu) wzrost inwestycji w fotowoltaikę i pompy ciepła, które okazały się największym benefitem tego wsparcia. Poprzedni system rozliczeń net-metering, spowodował też negatywne konsekwencje, ponieważ jest to system, który nie jest nastawiony na oszczędzanie energii i polega głównie na tym, że opłaca się budować "przewymiarowane" instalacje PV, aby latem produkować więcej energii, a zimą ją odbierać, przerzucając koszty sezonowego magazynowania energii na wszystkich odbiorców. Teraz mamy net-biling, który jest skomplikowany i dla większości prosumentów niezrozumiały – nie pozwala już magazynować energii w sieci. Dla prostego inwestora jest więc sporo pułapek! Dużo zmian w ostatnim czasie trzeba się tego nauczyć albo bazować na profesjonalistach których brakuje na rynku [9].

Co może spowodować wzrost rachunków za prąd przy pompie ciepła?

Każdy przypadek jest inny. W branży mówi się, że nie ma dwóch takich samych domów i dwóch takich samych instalacji pomp ciepła. Nawet jeśli wskażemy takie same domy o takiej samej powierzchni i skali ich termodernizacji to przecież możemy się znajdować w różnych strefach temperaturowych w Polsce albo inne są nawyki co do temperatury komfortu oraz różne jest zużycie ciepłej wody użytkowej. Poziom ilości energii, który musi wyprodukować pompa ciepła będzie różny!

1. Sposób użytkowania – jeśli lubisz „temperatury solaryjne” w swoim domu odpuść sobie pompę ciepła

Sposób użytkowania pomp ciepła ma znaczenie. Jeśli ktoś grzał wcześniej w swoim domu ekogroszkiem to miał w pomieszczeniach 23-25 stopni. Jeśli po wymianie źródła ciepła tego samego przy takiej samej instalacji grzejnikowej wymaga od pompy ciepła to popełnia błąd. Chyba że dobierze o wiele droższą wysokotemperaturową pompę ciepła. Klasyczne urządzenie tego typu najsprawniej działa w domach, które mają ogrzewanie podłogowe. Optymalna praca pompy dotyczy także temperatury do 21 stopni.

W przypadku łączenia pompy ciepła ze starymi grzejnikami musimy pamiętać, że instalacja powinna zostać przewymiarowana, w innym przypadku stare grzejniki nie są w stanie osiągnąć szczytowej mocy. Zmiana temperatury zasilania na niższą najczęściej oznacza konieczność zwiększenia ilości lub powierzchni tradycyjnych odbiorników ciepła. Wiąże się to oczywiście z większym wydatkiem. Trzeba również liczyć się, że taki system grzewczy będzie droższy w użytkowaniu - w porównaniu z ogrzewaniem podłogowym to nawet do 30%.

Wiedza powtarzana we wielu podręcznikach z zakresu pomp ciepła: Wzrost o jeden stopnień oznacza wyższe zużycie prądu o blisko 8%, co przekłada się na wyższe rachunki. Można to oczywiści rozwiązać, ale trzeba wybrać odpowiednią pompę ciepłą, która ma takie parametry aby pracować z grzejnikami i zapewnić nam optymalną temperaturę!

2. Przy niskich temperaturach załącza się grzałka elektryczna czyli układ szczytowy

Każda pompa ciepła ma grzałkę elektryczną, która przy minusowych temperaturach się włącza. Zagadnienie jest to szczególnie istotne dla obiektów termodernizowanych. Dla obiektów nowych grzałka załącza się tylko w przypadku bardzo niskich temperatur albo w układach przekroczenia planowanego zużycia energii ciepła. Jeżeli pompa ciepła została niewłaściwie dobrana (ma za małą moc), grzałka będzie działała dłużej niż zakładano, co wpłynie na wyższe rachunki. Tutaj wymagana jest odpowiednia wiedza i doświadczenie instalatora oraz projektanta.

3. Posiadasz budynek bez izolacji – to nie jest obiekt dedykowany dla pomp ciepła

Obiekt ze starymi oknami oraz ze słabą izolacją będzie tracił dużo energii w okresie grzewczym. Tą traconą energię będzie musiała wyprodukować pompa ciepłą i za to dodatkowo zapłacimy. Musimy sobie zdać sprawę, że za wysokie rachunki nie odpowiada pompa ciepła! To nasze złe decyzje na etapie inwestycji. Dobrze zaizolowany termicznie dom, z ogrzewaniem podłogowym, z rekuperacją, z dobrą stolarką okienną jest podstawą. W takim domu ogrzewanie pompą ciepła (nawet bez fotowoltaiki) będzie tanie i wygodne! [1][2][7].

Podsumowanie

Co do łączenia instalacji PV i PC to możemy stwierdzić, że instalacja fotowoltaiczna może w niektórych miesiącach zmniejszyć koszty ogrzewania prawie do zera i znacznie ograniczyć je w miesiącach szczytowego zużycia. Po latach takie połączenie daje oszczędności rzędu kilkudziesięciu tysięcy złotych. Wówczas nawet dosyć kosztowne serwisy, czy nawet remonty pompy oraz modernizacja instalacji fotowoltaicznej (np. wymiana inwertera po 10 latach) spowodują, że wynik nadal będzie korzystny.

Co do samej pompy ciepła. Warto powtarzać to wiele razy: Pompa ciepła „nie grzeje”! Pompa ciepła to nowoczesny układ termodynamiczny, który dzięki wykonanej pracy sprężarki zasilanej energią elektryczną jest w stanie wykorzystać darmowe ciepło środowiska (np. powietrze) aby „przenieść je” na wyższy poziom temperaturowy, wymagany w naszym domu (stad „pompa ciepła” bo „pompuje ciepło”). Im wyżej będzie trzeba to „ciepło pompować” (wyższa wymagana temperatura, bądź większe potrzeby energetyczne domu) tym więcej zapłacimy za energię elektryczną („za pompowanie”). Pompa ciepła mimo, że nie jest tanie, to urządzenie ekonomiczne ponieważ z 1kWh energii elektrycznej potrafi dzięki przemianie termodynamicznej dostarczyć kilka kWh ciepła. Jednak powinno być dobrane do rodzaju domu i jego powierzchni. Jeżeli zostało to zrobione w sposób niewłaściwy, będzie ono pobierać znacznie więcej prądu niż to jest uzasadnione ekonomicznie – pompa ciepła wtedy będzie generować wysokie rachunki!

Z czego wynikają te rachunki? Z różnych przyczyn jak pokazaliśmy. Każdy przypadek trzeba analizować oddzielnie i nie ma co generalizować! Przy przewymiarowanej pompie ciepła koszty powoduje praca sprężarka dużej mocy. Dodatkowo układ taki taktuje skracając czas eksploatacji systemu. Każda pompa ciepła ma grzałkę elektryczną, albo inny tzw. „kocioł szczytowy”, która przy minusowych temperaturach się włącza. Jeżeli pompa ciepła została niewłaściwie dobrana, będzie się to działo bardzo często, co wpłynie na wyższe rachunki.

Żyjemy powoli w innych czasach. Oszczędności będziemy uzyskiwać kosztem zmian naszych nawyków. Na obecnym poziomie technicznym jeśli zamienimy samochód spalinowy na elektryczny, aby „było tanio” musimy się nauczyć z niego korzystać (jak i gdzie go ładować, planować trasę z tanimi ładowarkami dostępnymi przy drodze itd.). Tak samo jest z pompą ciepła. Aby uzyskać maksymalne efekty ekonomiczne nie wystarczy dobrać pompę ciepła do zapotrzebowania, dobrze ocieplić dom i nie ogrzewać go nadmiernie.

To jednak podstawy które pokazaliśmy. Dochodzi do tego optymalna eksploatacja, odpowiednie połączenie w hybrydzie z układem szczytowym (kocioł gazowy, grzałka), zaprojektowanie hybrydy z instalacją PV, zastosowanie odpowiedniego układu zarzadzania energia w domu itd.

Wykorzystane źródła

1. Rubik M.: Chłodnictwo i pompy ciepła. Wydanie III, Grupa MEDIUM, Warszawa 2023

2. Mania T., Kawa J.: Inżynieria instalacji pomp ciepła. Monografia pod redakcją A. Mrozińskiego. Wydawnictwo Grafpol. Bydgoszcz 2016

3. https://biznes.wprost.pl/twoj-portfel/11314849/po-zainstalowaniu-pompy-ciepla-z-fotowoltaika-rachunki-wzrosly-4-krotnie-jak-to-wyjasnic.html (dostęp 09.2023r.)

4. https://businessinsider.com.pl/technologie/nowe-technologie/rachunki-ostro-w-gore-mimo-fotowoltaiki-i-pompy-ciepla-rzad-wystawil-nas-do-wiatru/jr4bnrw (dostęp 09.2023r.)

5. https://rzeszow.wyborcza.pl/rzeszow/7,34962,29987373,zalozyla-panele-fotowoltaiczne-i-pompe-ciepla-za-prad-placila.html (dostęp 09.2023r.)

6. https://www.muratorplus.pl/biznes/raporty-i-prognozy/chcesz-skorzystac-z-dofinansowania-programu-czyste-powietrze-uwazaj-na-oszustow-i-niesolidne-firmy-aa-vW73-TnCP-1QBu.html (dostęp 08.2023r.)

7. https://www.bankier.pl/wiadomosc/Ogromne-roznice-w-kosztach-pradu-za-pompy-ciepla-Od-50-do-2500-zl-8598869.html (dostęp 09.2023r.)

8. https://www.money.pl/gospodarka/dostalem-rachunek-jestem-w-szoku-wlasciciele-pomp-ciepla-szukaja-ratunku-6933731505523616a.html (dostęp 09.2023r.)

9. https://www.money.pl/gospodarka/rzad-zachecal-polacy-kupowali-teraz-boja-sie-o-swoje-rachunki-6935855140022816a.html (dostęp 09.2023r.)

10. https://www.komputerswiat.pl/artykuly/redakcyjne/pompy-ciepla-w-2023-r-policzylismy-ile-kosztuje-utrzymanie/3c9244h (dostęp 09.2023r.)

11. https://www.teraz-srodowisko.pl/aktualnosci/Projekt-ustawa-taryfy-dynamiczne-inteligentne-liczniki-korzysci-13342.html (dostęp 09.2023r.)

12. https://globenergia.pl/taryfy-dynamiczne-za-prad-juz-od-przyszlego-roku-komu-oplaci-sie-zmiana/ (dostęp 09.2023r.)

13. https://www.gramwzielone.pl/trendy/20152792/dynamiczne-taryfy-wyzwania-w-obliczu-cen-ujemnych-energii (dostęp 09.2023r.)

14. https://strefabiznesu.pl/pompy-ciepla-przerastaja-polakow-a-rachunki-grozy-to-takze-nasza-zasluga-takie-sa-faktyczne-koszty-energii-z-oze/ar/c3-17845127 (dostęp 09.2023r.)